Χοντορτσούρ - Το χωριό που αντιστάθηκε σε μια Αυτοκρατορία
Το 1908 η κυβέρνηση των Νεότουρκων διακηρύσσει επίσημα ισονομία για όλους τους υπηκόους της, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκείας. Σταδιακά και μεθοδικά όμως, αποκαλύπτει το πραγματικό της πρόσωπο. Έτσι, ξεκινά μια διαδικασία αφοπλισμού του αρμενικού πληθυσμού με απώτερο στόχο την εξόντωσή του. Σε ορισμένες περιοχές ωστόσο, οι Αρμένιοι καταφέρνουν να αποκρύψουν τον οπλισμό τους και να γράψουν ηρωικές σελίδες δόξας αργότερα, κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας.
Τέτοια, αποτελεί η άγνωστη ιστορία της αντίστασης του Χοντορτσούρ.
Του Ζακ Νταματιάν
Το κεφαλοχώρι Χοντορτσούρ, βρισκόταν βορειοδυτικά του Γκαρίν (Ερζερούμ), αποτελούμενο από ένα σύνολο εννέα χωριών και δύο οικισμούς. Σύμφωνα με την παράδοση, οι κάτοικοί του κατάγονταν από την Ανί, πρωτεύουσα της Αρμενίας κατά το Μεσαίωνα. Λόγω του αλύγιστου χαρακτήρα των κατοίκων, σε συνδυασμό με την απρόσιτη γεωγραφική τοποθεσία, το Χοντορτσούρ απολάμβανε ένα είδος διευρυμένης αυτονομίας, διοικούμενο από τοπικούς άρχοντες, εκλεγμένους από το λαό.
Το 1914, στα πλαίσια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, ξεσπά ο ρωσοτουρκικός πόλεμος. Η τουρκική εξουσία αντικαθιστά τους τοπικούς άρχοντες με Τούρκους. Καταπιέζει τον αρμενικό πληθυσμό και επιβάλλει οικονομικό αποκλεισμό. Τον Ιούνιο του 1915 εκδίδεται η διαταγή πορείας «προς Ούρφα». Από τους 8000 Αρμένιους, οι 1080 έχουν ήδη διαφύγει στη Ρωσία. Λίγες δεκάδες μόνο καταφέρνουν να καταφύγουν στα βουνά, δημιουργώντας μικρές εστίες αντίστασης. Το σύνολο σχεδόν του εναπομείναντος αρμενικού πληθυσμού του Χοντορτσούρ ακολούθησε τις πορείες θανάτου, στο δρόμο για τη Μεσοποταμία. Μια μικρή ομάδα, αποτελούμενη κυρίως από γυναικόπαιδα που είχε φτάσει στην Ούρφα, εξολοθρεύτηκε με διαταγή του Τζεμάλ Πασά1.
Το Φεβρουάριο του 1916, ο ρωσικός στρατός και τάγματα Αρμενίων εθελοντών καταλαμβάνουν το Γκαρίν και το Χοντορτσούρ. Παρά τη γενικότερη αβεβαιότητα, περίπου 300 Αρμένιοι επιστρέφουν στην περιοχή. Την πολιτική διοίκηση αναλαμβάνει ο Αυγουστίνος Στσανιάν και δημιουργείται τοπικό αστυνομικό σώμα. Την άμυνα αναλαμβάνει ο Στεπάν Τζαγικιάν2 με την ομάδα του. Οργανώθηκαν ομάδες φύλαξης και διατηρήθηκαν επαφές με το στρατηγό Σεμπούχ. Επίσης, έγινε προμήθεια αρκετού πολεμικού υλικού.
Στις αρχές του 1918, ο ρωσικός στρατός αποχωρεί από τη Δυτική Αρμενία, ωστόσο οι κάτοικοι του Χοντορτσούρ δεν έχουν ενημερωθεί για τις εξελίξεις Οι δρόμοι είναι κλειστοί λόγω της βαρυχειμωνιάς. Ο τουρκικός στρατός προελαύνει προς τη ρωσοτουρκική μεθόριο του 1914. Για τους Αρμένιους ο κλοιός σφίγγει ασφυκτικά. Αρνητική συγκυρία αποτελεί και η απουσία του Τζαγικιάν στην Τιφλίδα. Για να αντιμετωπιστεί η κατάσταση, δημιουργείται στρατιωτικό συμβούλιο. Αποφασίζεται αντίσταση μέχρι τελικής πτώσεως, με την ελπίδα ότι θα έρθουν ενισχύσεις.
Ο Βεχίπ Πασάς με τακτικό στρατό, Λαζούς3, Τσέτες4 και ορδές ατάκτων επιτίθενται κατά χιλιάδες. Στο Χοντορτσούρ καταφεύγουν Αρμένιοι και από τα γειτονικά χωριά. Μετά από τέσσερις μήνες φονικών μαχών, ο εχθρός υποχωρεί με βαριές απώλειες αφήνοντας άφθονα πολεμοφόδια στο πεδίο της μάχης. Οι Αρμένιοι τελικά ανασυντάσσονται με επίκεντρο το Μοχοργκούντ. Είναι μόνο 85 μαχητές, αλλά με αποφασιστικότητα και πνεύμα αυταπάρνησης. Τέσσερις ομάδες παίρνουν θέσεις μάχης σε οικίες του χωριού και 110 άτομα, – οι 40 απ' αυτούς είναι μάχιμοι – οχυρώνονται στο κάστρο της «Παναγίας». Οι άμαχοι βοηθούν και αυτοί με κάθε μέσο. Κάθε εχθρική επίθεση αντιμετωπίζεται με επιτυχία.
Ακόμα και οι κανονιοβολισμοί των Τούρκων είναι αναποτελεσματικοί. Δείγμα του ηρωισμού των Αρμενίων αποτελεί το γεγονός, ότι στο τετράμηνο αυτό δεν παρουσιάζεται ούτε ένα κρούσμα λιποταξίας.
Η τουρκική στρατιωτική ηγεσία, διαβλέποντας το άκαμπτο φρόνημα των Αρμενίων, αποφασίζει αναδίπλωση. Διακόπτει τις απανωτές επιθέσεις και περιορίζεται σε πολιορκία και τοπικές αψιμαχίες, προσδοκώντας στην εξάντληση των Αρμενίων σε πόρους και πολεμοφόδια. Η κόκκινη σημαία της αντίστασης συνέχιζε να κυματίζει στο οχυρό. Αλλά οι σφαίρες σώνονταν και όταν μια εχθρική οβίδα κατέστρεψε την αποθήκη τροφίμων, η κατάσταση έγινε δραματική. Οι Αρμένιοι ανακρίνοντας Τούρκους αιχμαλώτους, πληροφορούνται ότι ο τουρκικός στρατός έχει ήδη φτάσει στο Καρς. Μετά τις εξελίξεις αυτές, το πολεμικό συμβούλιο θεωρεί ότι η αντίσταση δεν έχει νόημα και πρέπει να οργανωθεί διαφυγή, διασπώντας τον εχθρικό κλοιό.
Σύμφωνα με το σχέδιο, μια ομάδα μαχητών θα έκανε αντιπερισπασμό, απομακρυνόμενη προς το Γκαρίν. Φτάνοντας όμως στο χωριό Γκουντρασέν, αποφασίζουν να μείνουν σε αυτό, σε συμφωνία με τους Τούρκους της περιοχής. Οι τελευταίοι όμως θα αθετήσουν τη συμφωνία, όταν θα φτάσει ο τουρκικός στρατός. Οι Αρμένιοι θα σκοτωθούν μαχόμενοι μέχρι ενός. Αυτοί που οχυρώθηκαν στο κάστρο κατευθύνθηκαν προς τον ποταμό Τζορόχ, με την τύχη τους να παραμένει άγνωστη. Μια άλλη μεγάλη ομάδα κινήθηκε μέσω των βουνών προς τη θάλασσα, πέφτοντας όμως στα χέρια των Τούρκων. Πέντε άτομα έφτασαν στο Βατούμ, ενώ από τους συλληφθέντες τελικά σώθηκαν έξι.
Το Χοντορτσούρ τι απέγινε τελικά; Οι Τούρκοι το κατέστρεψαν σχεδόν ολοσχερώς, διατηρώντας ανέπαφα τα τουρκικά σπίτια. Το χωριό κατοικήθηκε κυρίως από Λαζούς, κτηνοτρόφους και καλλιεργητές καλαμποκιού και καπνού. Σύμφωνα με μαρτυρίες του 1936, η περιοχή κατακλύστηκε από φίδια που προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές σε ζώα και ανθρώπους. Οι κάτοικοι την εγκατέλειψαν. Ο τόπος ερημώθηκε.
1 Υπουργός Ναυτικών της Κυβέρνησης των Νεότουρκων, αποκαλούμενος και «χασάπης». Εκτελέστηκε στο πλαίσιο της «Επιχείρησης Νέμεσις» το 1922 στην Τιφλίδα, από τους Αρντασές Κεβορκιάν και Μπεντρός Ντερ Μπογοσιάν (συμμετείχε στην αυτοάμυνα του χωριού) από το Χοντορτσούρ.
2 Γεννημένος στο Μοχργκούντ του Χοντορτσούρ. Οργάνωσε τη δολοφονία του Τζεμάλ πασά το 1922 στην Τιφλίδα. Συνελήφθη επί τόπου και φυλακίστηκε. Τη σταλινική περίοδο εξορίστηκε στη Σιβηρία. Η ημερομηνία θανάτου του παραμένει άγνωστη.
3 Κάτοικοι της Μαύρης Θάλασσας, που εκχριστιανίστηκαν επί Ιουστινιανού και εξισλαμίστηκαν από τους Οθωμανούς τον 15ο αιώνα, με καταγωγή πιθανότατα από τον Καύκασο. Η ταύτιση των Λαζών με τους Πόντιους οφείλεται σε σύγχυση.
4 Τούρκοι συμμορίτες-πολεμιστές.